Kaplumbağa Terbiyecisi

Kaplumbağa Terbiyecisi, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk müze müdürü ve İstanbul Arkeoloji Müzesi'nin kurucusu olan Osman Hamdi Bey tarafından 1906 ve 1907 yıllarında yapılan iki farklı tabloya verilen isimdir. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin çıkardığı gazetenin 17. sayısında "Kaplumbağalar ve Adam" olarak adlandırılsa da genellikle Kaplumbağa Terbiyecisi adıyla anılmaktadır. Tablonun Osman Hamdi Bey tarafından birden fazla kez çizilmesi normal karşılanmaktadır. Bir sene arayla çizilen tablolar arasında anlatılmak istenen konu oldukça benzerdir. 1907 yılında yapılan ikinci tabloda, beş kaplumbağa yerine altı kaplumbağa bulunur. Terbiyecinin sağında bulunan duvardaki çerçeveli hat ve cam kenarında testi vardır. Bu resim Ahmet Muhtar Paşa'ya ithaf edilmiştir; bu detay, ressamın kendi el yazısıyla yazılan bir nottan anlaşılmaktadır.

Üzerinde kemerle bağlanmış kırmızı renkli uzun bir giysi bulunan sakallı bir adam, eşyasız, mavi çinilerle kaplı ve bakımsız bir odada, arkası dönük vaziyette ayakta durmaktadır. Başında sıradan bir şekilde yemeniyle sarılmış arakiye vardır. Arakiye, tiftikten yapılan bir tür başlıktır. Adamın ayaklarının yanında yerde yaprak yiyen kaplumbağalar bulunur. Osman Hamdi Bey'in bu tabloyu Bursa Yeşil Cami'de çizdiği belirlenmiştir. Yeşil Cami'nin üst katında bulunan odanın duvarlarında olan sıvalar dökülmüş, çinilerinde bir kısmı çıkmıştır. Tabloda yer alan ışık kaynağı sadece adamın önünde bulunan alçak penceredir. Adam ellerini arkaya doğru kavuşturmuş ve elinde bir ney vardır. Sırtında küçük davuldan oluşan vurmalı bir çalgı olan nakkare asılıdır. Bazıları bunun dervişlerin ve dilencilerin kullandığı abanoz ya da Hindistan cevizinden yapılan dilenci çanağı olduğunu da söylemektedir.

Osman Hamdi Bey'in bu tabloyu neden ilham alarak yaptığı konusunda net bilgiler olmasa da, toplumu daha çağdaş bir hale getirmeye çalışan aydının yorgun halini anlattığı düşünülmektedir. Osmanlı'da ilk müze müdürü olarak görev yapmış olan Osman Hamdi, uzun bir süre halka, devlet adamlarına sanatın önemini, tarihi arkeolojik değerlerin korunması gerektiğini ve müzeciliğin önemini anlatmıştır. Hayatının son döneminde yaptığı bu tabloda bulunan sakallı adamın kendisi olduğu düşünülmektedir. Yerde bulunan kaplumbağalar ise yavaş hareket eden, yeni bilgilere karşı direnen, öğrenmeyi istemeyen varlıkları temsil eder. Kendisi öğretmen, terbiyeci gibi sabırla kaplumbağaları eğitmeye çalışıyor. Tablodaki kaplumbağalar, uzun yıllar çağdaşlaştırmak istediği insanları simgeleyen Osman Hamdi Bey, bu tabloyla kendi yaşamını anlatmaya çalışmıştır. Bazı gruplar, Lale Devri'nde Sadabad eğlencelerinde, havanın kararmasıyla sırtına mum dikilip bırakılan kaplumbağalar olduğunu savunmuştur. Döneminde Asar-ı Atika, Sanay-i Nefise, Duyun-u Umumiye gibi kurumları kurarak, yönetme gibi görevleri üstlenmiş olan Osman Hamdi Bey, kendisini terbiyeci göstererek, kendi tarzına uyum sağlayamayan astlarını yemeğe ulaşan kaplumbağalar gibi gösterip, onları hicvetmek istemiştir. Bazı yorumcular, adamın sabır gerektiren kaplumbağa terbiyesini, elinde bulunan neyle ve sırtında olan nakkare çalarak başaracağını söylerler. Burada da Osman Hamdi Bey terbiyecidir. Bu zor işi elinde olan aletlerle yapmaya çalışması, değişim geçirmeye direnen toplumu sanat aracılığıyla çağdaş hale getirmeye çalışması, bu sebeple müze ve sanat okulu açma girişimi olduğunu belirtmişlerdir. Kaplumbağa terbiyecisinin neyi üflemeden arkasında tutması, bundan sonra toplumu eğitme kaygısından vazgeçtiğini, artık her sabrın sonu olduğunu vurgular. Tabloda bulunan kaplumbağaların, Paris gezisine giden Osman Hamdi Bey'in, sokakta dolaşırken görmüş olduğu yazar Charles Baudelaire'in "Modern Hayatın Ressamı" adlı kitabındaki kaplumbağalar olduğu iddia edilmiştir. Tablonun 1907 yılında yapılmış olan versiyonunun 2009 yılında sergilenmesi sırasında ilham kaynağı hakkında yeni bir yorum yapılmıştır. Buna göre Osman Hamdi Bey, bu tabloyu Fransızca "Tour du Monde" adlı seyahat dergisinin 1869 tarihli sayısında gördüğü gravürden esinlenmiştir. Bu gravür dergide Kaplumbağa Terbiyecisi olarak yer almıştır. Resimde olan yaşlı adam tablodaki gibi giyinmiş, ufak bir davul çalarak kaplumbağaların masa üzerine çıkmasını sağlamaya çalışır. Bu kanıya, Osman Hamdi Bey'in babasına 1869 yılında gönderdiği mektupta yazılı olan "bana yolladığınız Tour du Monde'u okudum" demesinden varılmıştır. Muhtemelen tabloyu çizerken bu gravürden esinlendiği düşünülmektedir.